Thema: Onbewust maakt onbemind

De lezing van Sacha zal een overzicht bieden van de verschillende psychoanalytische behandelingen binnen de GGZ met speciale aandacht voor het ontstaan van mentaliseren binnen de moeder-kindrelatie. Tevens zal zij een psychoanalytische blik werpen op de Suske en Wiske; een voorbeeld dat psychoanalytische kennis impliciet aanwezig is in dit culturele erfgoed.

De meeste mensen zullen bij het woord Psychoanalyse onmiddellijk denken aan de grondlegger, Freud. En daarna zullen associaties volgen als ‘sofa’, ‘dromen’, ‘seks’, ‘oedipuscomplex’… Maar misschien ook: ‘lang geleden’, ‘ouderwets’, ‘onwetenschappelijk’… Wat waren de ideeën van Freud? Heeft hij de wereld veranderd? Was hij een charlatan? Heeft hij zijn patiënten echt geholpen? En wat is er nog bruikbaar van zijn gedachtegoed? Deze vragen staan centraal in een lezing over de theorieën van de vader van de psychoanalyse, Sigmund Freud.

Overdracht is een fenomeen dat zich voordoet in iedere menselijke relatie. De voordracht zal ingaan op de specifieke betekenis van overdracht in de psychoanalytische relatie tussen analysand en analyticus. Met klinische voorbeelden wordt geïllustreerd hoe de interpretatie van overdracht en tegenoverdracht een belangrijke techniek is waarmee de analyticus de analysand nieuwe betekenis aanbiedt en daarmee een weg naar groei en ontwikkeling opent.

Een klinische vuistregel luidt dat schaamte de vijand van het narcisme is. Dat geldt inderdaad voor het grandioos narcisme, waar het ontluiken van schaamtegevoelens een breuk in de narcistische  inkapseling aankondigt. In zijn voordracht gaat Schalkwijk in de complexe relatie tussen narcisme en schaamte, die genuanceerder ligt dan de klinische vuistregel voorspiegelt. Want schaamte waarover en ten opzichte van wie?

Aan de hand van casuïstiek zullen problemen in de vroege hechting geïllustreerd worden en de gevolgen ervan voor de kinderontwikkeling. Het kind kan pas betekenis verlenen aan de chaotische binnenwereld in de relatie met de liefdesobjecten. Klachten ontstaan wanneer de holding en containment tekort schiet en zijn een weerspiegeling van onbewuste angsten, van datgene waar nog geen woorden voor zijn, wat gevoeld maar nog niet begrepen kan worden.

De psychoanalyse heeft de meest omvattende theorie over de leeftijdsfase tussen kindertijd en volwassenheid. In het college over adolescentie worden de belangrijkste ontwikkelingslijnen beschreven van deze ingrijpende en belangrijke leeftijdsfase.

In de lezing komt aan bod dat wij niet alleen een afkeer van oorlog hebben, maar er ook naar kunnen verlangen. Dit verlangen is verbonden met de mogelijkheid, die oorlog lijkt te bieden om het taboe op het erkennen van onze fundamentele machteloosheid in stand te houden. Juist in deze tijd is kennis van onze innerlijke houding ten opzichte van oorlog van groot belang.

In deze lezing gaan we in op het spannende interdisciplinaire veld tussen neurowetenschappen en psychoanalyse. Neurowetenschappelijke gegevens blijken verrassend te passen in psychoanalytische concepten. En omgekeerd vraagt de hedendaagse neurowetenschap om conceptualiseringen die de psychoanalyse leveren kan. Echter, zonder controversen gaat het niet. Critici menen dat hiermee de ‘mind’ wordt gereduceerd tot materie (‘Brain’). En jazeker, de term Neuropsychoanalyse alleen al vraagt om uitleg over de filosofische verhouding tussen lichaam en geest. We gaan kijken hoe ver we komen!

Winnicott is een van de meest geciteerde psychoanalytici. Concepten als ‘the good-enough mother’, ‘the true and the false self’ en zijn ideeën over bijvoorbeeld afhankelijkheid en de angst om te decompenseren baseerde hij in belangrijke mate op zijn ervaringen als analyticus, maar ook op zijn observaties als kinderarts. Zijn ideeën zijn van belang om de vroege ontwikkeling tussen moeder en kind te begrijpen en zijn van grote waarde voor de klinische praktijk met kinderen én met volwassenen.

In het hedendaags discours wordt trauma toch vooral gezien als een set klachten na een schokkende gebeurtenis, waarop een technische interventie behandeling van eerste keus is. De analytische setting faciliteert echter diagnostiek van interpersoonlijk trauma door te focussen op de interactie tussen analyticus en analysand. Sporen of echo’s van het vroege trauma zijn waar te nemen in het contact, waarbij de analyticus zich vaak in een precaire rol gemanoeuvreerd ziet worden. Aan de hand van klinische en onderzoeksvoorbeelden zal de spreker dit fenomeen illustreren, met speciale aandacht voor de rol van narcisme, herhalingsdwang en onbewuste communicatie.

Melanie Klein (1882-1960) paste als eerste Freuds methode toe bij kinderen en ontdekte in het spel van haar patiëntjes veel over hun fantasieleven. Ze verrijkte de psychoanalyse met haar gedachten over projectie en projectieve identificatie, over de paranoïd-schizoïde – en de depressieve positie, en over afgunst en dankbaarheid. Ze analyseerde en superviseerde veel beroemde analytici en was een bijzondere moeder en grootmoeder. In deze lezing zullen haar levensloop en haar hoogst originele bijdrage aan de psychoanalyse nader worden belicht.

In ons werk staat de gevoeligheid voor hetgeen zich bij onze analysandi, in onszelf en tussen analysant en onszelf aandient centraal. We laten ons daar natuurlijk bij ondersteunen door de literatuur, maar we gebruiken onszelf hierbij ook als instrument. Wat ik versta onder ‘de kracht van de onbewuste communicatie’ hoop ik te kunnen illustreren aan de hand van literatuur en ervaringen uit de eigen praktijk.

Naast de verbale uitwisseling over de innerlijke wereld van de analysant ontstaat in de psychoanalyse als ‘talking cure’ vanaf het eerste moment ook een intense, nog niet geverbaliseerde uitwisseling van sensaties en subtiele uitingen in houding en gedrag, welke vooral heel vroeg bepaalde problematiek zichtbaar maakt. Met behulp van klinische voorbeelden en theorie wordt het belang dit te onderkennen en te begrijpen toegelicht.

Er wordt stilgestaan bij de epistemologische geschriften van Bion en dan vooral bij zijn theorie over het denken en zijn boek ‘Learning from Experience’ uit 1962. De klinische implicaties van zijn theorie over het denken, krijgen bijzondere aandacht.

Het psychoanalytisch proces gaat over rêverie, reflecteren, fantaseren en leren fantaseren, over innerlijke werkmodellen die ons doen en laten sturen, over veiligheid, over hechten en onthechten, over loslaten om elkaar weer te kunnen (her)vinden. Het gaat over het innerlijk representeren van wat er in de externe realiteit is.  Het gaat over hoe de ontwikkeling van mensen verloopt, waardoor ontwikkeling wordt gefaciliteerd dan wel wordt verstoord. Hoe dat gaat en wat de condities zijn die dat faciliteren of juist verhinderen, daar gaat de psychoanalyse en dus ook dit verhaal over.

Psychoanalyse en wetenschap hebben een moeizame relatie. Het dilemma is: wat psychoanalytisch interessant is, laat zich meestal moeilijk onderzoeken en wat goed te onderzoeken is, is psychoanalytisch vaak niet zo interessant. Hoe ziet de interactie tussen psychoanalytici en wetenschappers eruit? Zijn daar in de loop van de tijd patronen in te ontdekken? En wat is de uitwerking daarvan op de wetenschappelijke en maatschappelijke status van de psychoanalyse als een familie van behandelingsmethoden?

De World Health Organization (WHO) heeft als ondergrens voor het in leven houden van kinderen een zwangerschapsduur van 22 weken en 500 gram geboortegewicht gesteld. In Nederland worden kinderen vanaf 24 weken zwangerschapsduur behandeld om in leven te blijven. Ouders en baby’s verblijven, in het meest gunstige scenario, dan nog minimaal 16 weken in het ziekenhuis voordat het kind naar huis mag. In deze lezing wordt aandacht besteed aan het extreme verloop van de zwangerschap en de moeizame start van het ouderschap.

Eén van de deelnemers kan een droom inbrengen die dan wordt besproken volgens de methode van Ullman. Het gaat niet om het duiden of het beoordelen van de droom, wel om de appreciatie van dromen. Hiermee wordt dus meer aandacht besteed aan de creatieve en de esthetische aspecten van de droom.

De introductie van de doodsdrift betekende een omwenteling in het Freudiaanse denken. Voorheen werden de onopvoedbare seksuele driften verantwoordelijk gesteld voor de menselijke neiging tot psychopathologie en wangedrag. Nu worden de agressieve en destructieve doodsdriften als de grootste vijanden van de cultuur bestempeld – een zeer actuele visie in onze tijden van oorlog en vernietiging.

Psychoanalyse en verstandelijke handicap vormen geen vanzelfsprekend koppel. Ten onrechte. Psychoanalyse blijkt een efficiënt en effectief practisch en theoretisch kader te zijn om mensen met een verstandelijke handicap (zeker die met bijkomende geestelijke gezondheidsproblemen) te behandelen, te begeleiden. Psychoanalyse en verstandelijke handicap of over Narcissus en echo’s van verlangen.

Tegenwoordig is er heel veel te doen over het mislukken van liefdesverhoudingen, waarbij al snel een uitdrukking van Lacan opduikt (“Il n’y a pas de rapport sexuel”, er bestaat geen seksuele verhouding). De bijbehorende theorie gaat over het verlangen (‘désir’), de eindeloze verschuivingen daarbinnen en de onmogelijkheid van een definitieve invulling. Wat daarbij al te vaak uit het oog verloren wordt, is de drift, als één van de meest typisch Freudiaanse begrippen. Een psychoanalytische theorie en praktijk die zichzelf ernstig neemt, moet daar ten volle aandacht aan besteden.