Summer University 2025

Sprekende lichamen: het begin van de psychoanalyse

dr. Arjen Noordhof

Arjen Noordhof zal stilstaan bij het begin, het historische begin van de psychoanalyse en het begin van een psychoanalyse tegenwoordig. Hij zal uitleggen dat het altijd begint met een sprekend lichaam en dat psychoanalyse een verrassende, radicale uitnodiging is om verder te spreken. Vanaf die uitnodiging wordt psychoanalyse een beweging vol van geduldig en aandachtig luisteren naar lichamen die maar niet uitgesproken raken.  Hij zal uitleggen dat psychoanalytische concepten steeds voortkomen uit die traditie en pogen iets te raken van wat er gebeurt als een lichaam tot spreken komt in analyse. Enkele centrale concepten aan de basis van de psychoanalyse zullen aan de hand van dit uitgangspunt worden toegelicht, in het bijzonder: onbewuste, drift en afweer.

dr. Arjen Noordhof is Universitair docent Klinische Psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn specialisaties: Diagnostiek, Persoonlijkheid, Kwalitatief Onderzoek opleidingen: Psychologie master, promotie, post-doctorale opleiding psychoanalytische therapie te Gent.

Skin to skin – Over de betekenis van de huid en huidaandoeningen in de psychische ontwikkeling

Jos van Mosel

Uitgaande van ontwikkelingen in een psychoanalyse onderzoeken we in deze lezing de gevolgen van een ernstige huidaandoening in de kindertijd op de psychische ontwikkeling van het kind en op de vroege moeder-kind relatie.

Meer specifiek zal de aandacht uitgaan naar de wijze waarop vroege verstoring van de moeder-kind interactie ten gevolge van huidaandoeningen zich in de overdracht-tegenoverdrachtsconstellatie in de psychoanalyse kan manifesteren, woordelijk, onwoordelijk en voorwoordelijk.   

We verkennen voorts de functies die de huid heeft in de communicatie en komen te spreken over jeuk, pijn, kriebelen, kietelen, strelen, krabben en gekrabd worden. Ook de betekenissen van tatoeages en piercings zullen aandacht krijgen.

Jos van Mosel is klinisch psycholoog, psychoanalyticus en systeemtherapeut. Zelfstandig gevestigd in Leiden. Opleider bij de NPaV, supervisor en leertherapeut bij de NVPP, NVP en TFP Nederland.

Het uitgemergelde lichaam

Alexandra Broeder

 Theatermaker Alexandra Broeder maakt werk op het snijvlak van kunst en psychiatrie. De performers zijn veelal jongeren met een psychische kwetsbaarheid die met hun aanwezigheid urgente, maatschappelijke thema’s agenderen. Zoals doodsverlangen bij psychisch lijden, in The Gift. Voor de SU25 vormt haar project The Omen het vertrekpunt. The Omen is een onderzoek naar de diepere betekenis van anorexia. Voor dit project stelde Broeder een koor samen van vrouwelijke stemmen die anorexia hebben of hebben gehad. Naar aanleiding van dit theatrale manifest onderzoeken we tijdens deze Summer University de betekenis van het uitgemergelde lichaam. Zij roept ongemak op en de focus binnen herstel ligt op het weer kunnen functioneren in een systeem dat juist ziek heeft gemaakt. Naar welke stemmen en lichamen luisteren we, in deze samenleving en in de behandelkamer, en durven we onszelf hierin mee te nemen?

Alexandra Broeder is theatermaker en maakt werk op het snijvlak van kunst en psychiatrie.

Het lichaam uit beeld: de virtuele realiteit

Suzy Schipper

In deze lezing wil ik mij richten op de plek van het lichaam in de beleving van de virtuele wereld. Freud schrijft in ‘het Ik en het Es’ (1923b) “The ego is first and foremost a bodily ego” en stelt daarmee de zintuiglijke waarnemingen centraal in het ontstaan van het ego. De verschillende ontwikkelingsstadia van het ego worden verbonden aan lichamelijke belevingen en fixaties.

 De centrale rol van het lichaam lijkt met de komst van de virtuele wereld onder druk te staan. Waar de interactie oorspronkelijk voornamelijk plaats vond tussen mensen onderling, is dat gaandeweg verschoven naar interactie tussen mensen middels een scherm. De vernauwing van het oorspronkelijke face-to-face-contact naar een digitale vorm van contact heeft gevolgen voor de innerlijke beleving van dat contact. Dit lijkt mede te worden ingegeven door onze lichamelijkheid. Waar in een face-to-face-contact driedimensionale aspecten als afstand en nabijheid fysiek ervaren worden en non-verbale communicatie in de vorm van zintuiglijke waarnemingen een kleurende functie heeft voor het begrijpen van de verbale communicatie, vallen beide grotendeels weg in de digitale omgeving.

Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de – onbewuste – beleving van onszelf en de ander en de wijze waarop deze relaties vorm krijgen?

Suzy Schipper is psychoanalytica en systeemtherapeute, werkzaam in een vrijgevestigde praktijk in Amsterdam.

Lichaamstaal: hoe het lichaam een bron van (mis)communicatie kan zijn

Sacha de Reuver

In deze lezing zal ik ingaan op het begrip tegenoverdracht. En aan de hand van casuïstiek en theorie verduidelijken hoe lichamelijke responsen van de therapeut kunnen helpen de overdrachts-tegenoverdracht fenomenen beter te begrijpen en vervolgens therapeutisch te gebruiken.

Sacha de Reuver is psychoanalytica en werkzaam in de eigen praktijk te Rotterdam

Gefolterd door een lichaam

Dr. Eline Coppens

In deze lezing zal Eline Coppens jullie meenemen naar het werk op een afdeling met patiënten die lijden aan onvoldoende verklaard lichamelijke klachten. Ze denkt in haar lezing na over verschillende casussen vanuit een psychoanalytisch perspectief: het bouwen aan vertrouwen, het openen van een psychisch denken over het lichaam, het werken met somatoforme weerstand, de overdracht in team. Ze zal inzoemen op een casus met conversie.

Eline Coppens is dr. in de psychologie. Ze is als psychoanalytisch psychotherapeut verbonden aan de Mind Body Unit van het Universitair Psychiatrisch Ziekenhuis K.U. Leuven. Daarnaast doceert ze het vak Psychodynamische therapie aan de Vrije Universiteit Brussel en werkt ze in haar privépraktijk Dioste te Diest. Ze is aspirant-lid van de Belgische School voor Psychoanalyse.

Mijn vliegtuig is groter dan die van jou

Maaike J. Breuer

In deze lezing ga ik in op hoe het lichaam communiceert, uitgebeeld wordt en betekenis krijgt in een kinderanalyse. Achter symptomen, uitgedrukt via het lichaam, kan een hele wereld aan betekenissen schuilgaan. Het zelfbeeld en lichaamsbeeld hebben een onderling verband met elkaar. De overdrachtsrelatie kan via het non-verbale gedrag en het spel in beeld gebracht worden. Hierin zijn oedipale thema’s herkenbaar. Vooral nog niet gerepresenteerde onbewuste inhouden uit de vroege lagen van de persoonlijkheid, waar nog geen woorden voor zijn, zoeken ernaar kenbaar te worden via het onbewuste gedrag van het kind. De analyticus is dan aangewezen op de waarneming van signalen in het eigen lichaam en invallen om te komen tot representatie of betekenisgeving. De aangehaalde literatuur en theorie wordt geïllustreerd door voorbeelden uit de klinische praktijk van een kinderanalyse. In de discussie kan samen nagedacht worden over hoe we kunnen denken over en betekenis kunnen geven aan wat gebeurt in de klinische vignetten.

Maaike J. Breuer is klinisch psycholoog-psychotherapeut en in opleiding tot psychoanalytica. Ze is werkzaam in haar eigen praktijk in Aerdenhout

Working Through

Working through (Durcharbeitung) is een psychoanalytische term die door Freud gemunt werd en die het noodzakelijke ‘verwerkings’proces aanduidt dat voorwaarde is voor een wezenlijke innerlijke verandering. De vertering van opgedane kennis of ervaring is wezenlijk om het werkelijk te kunnen integreren in het systeem. In deze working-through sessie op de Summer University zullen we hetgeen we tot dan toe in de voordrachten hebben beleefd samen beginnen te verwerken door gedachten, associaties en gevoelens en/of bezwaren uit te wisselen.

FeMale Image - Van Faces tot Image tot Monument

FBVG- kunstenaar

Voor de afbeelding hebben we dit jaar gekozen voor een kunstwerk van FBVG. Vandaag komt de kunstenaar vertellen over haar werk. Voor meer informatie: fbvg.art.

Denkbeelden in de psychoanalyse

Stijn Vanheule, Merle Heinemeijer, Famke Kwee en moderator Astrid Bakker

Binnen de psychoanalyse bestaan er verschillende denkrichtingen. Dat heeft gevolgen voor de manier waarop de analyse vorm krijgt. Psychoanalytici beperken zich vaak niet strikt tot één theoretische stroming. Dit programma maakt duidelijker hoe persoonlijke verschillen naar voren komen aan de hand van een klinische casus. De casus wordt voorgelezen en geprojecteerd, becommentarieerd en er zal ruim tijd zijn voor reflecties vanuit de zaal.
De sprekers zijn: Stijn Vanheule, Merle Heinemeijer en Famke Kwee.

Stijn Vanheule is als hoogleraar psychoanalyse en klinische psychologie verbonden aan Universiteit Gent, waar hij ook voorzitter is van de Vakgroep Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie. Zijn onderzoek spitst toe op klinische en conceptuele vraagstukken uit de Lacaniaanse psychoanalyse. Hij is auteur van +200 tijdschriftartikelen en van diverse boeken, waaronder ‘Psychose anders bekeken – Over het werk van Jacques Lacan’ en ‘Waarom een psychose niet zo gek is’. Tevens werkt hij in Gent als vrijgevestigd psychoanalyticus en is hij lid van de Kring voor Psychoanalyse van de New Lacanian School.

Merle Heinemeijer, psychiater, psychotherapeut, psychoanalyticus, opleider bij de NPaV, werkzaam in zelfstandige praktijk in Amsterdam.

Famke Kwee is psychotherapeut en psychoanalyticus en werkzaam in de eigen praktijk in Rotterdam

Astrid Bakker is psychiater en psychoanalyticus en werkzaam in haar eigen praktijk te Amsteram

Film: Portrait de la jeune fille en feu

Sacha Marlisa, Peter Verstraten en Simone Logtenberg

Portrait de la jeune fille en feu, van regisseur-scenarioschrijver Céline Sciamma, uit 2019.

Deze liefdesgeschiedenis eind 18^e eeuw, wordt ons verteld door schilder Marianne, die de opdracht krijgt op een eiland een portret te schilderen van Héloise, een edelvrouw. Dit portret dient om een verkozen edelman te doen besluiten tot een huwelijk. Héloise weigert echter te poseren, en Marianne start de opdracht in het geheim, ze komt naar het eiland onder het mom een gezelschapsdame te zijn.

Door de toenadering die tussen hen ontstaat kan Marianne niet anders dan zich laten kennen; zij breekt haar geheim en toont het portret. Héloise valt haar scherp aan want zij herkent zich er niet in. Wat volgt is het proces van elkaar leren kennen, naar intimiteit : de objectiverende blik met vanzelfsprekende invulling ontwikkelt zich tot een wederkerig subjectiverende onderzoekende blik; een ontwikkeling van een ‘male gaze’ naar een ‘female gaze’.

Het portret dat de schilder voor zichzelf heeft gemaakt, is de pijnlijke herinnering aan deze vurige verboden liefde: la jeune fille en feu.

Peter Verstraten, universitair docent Universiteit van Leiden Centre for the Arts in Society, auteur    

Sacha Marlisa, psychoanalyticus, psychiater n.p.

Simone Logtenberg, psychoanalyticus, psychiater                                                                                                                                                                                                                   

Voorlichtingsbijeenkomst over de opleiding tot psychoanalyticus

Iedereen die interesse heeft is welkom bij de voorlichtingsbijeenkomst over de opleiding tot psychoanalyticus bij de Nederlandse Vereniging (NPAV) of bij de Belgische Vereniging Psychoanalyse (BVP). Beide vinden plaats op de UvA. U kunt zich hiervoor inschrijven tijdens de SU week. Voor meer informatie over de opleiding bij de Vereniging voor Psychoanalyse (VvP) verwijzen we u naar de website van de VvP.

Verrassende verhalen over de psychische geboorte

Christine Franckx

‘Hoe eenvoudig is het niet van het nestelen van de psyche in het lichaam als vanzelfsprekend aan te nemen en te vergeten dat ook dit een verwezenlijking is, waarin lang niet iedereen slaagt.’ (Winnicott, 1988, Human Nature). De rol van de vroege lichamelijke ontwikkeling in de geboorte van de psyche wordt beschreven, alsook hoe de evolutie van foetale indrukken uiteindelijk tot het ‘ik’ van een driejarige kleuter leidt via de integratie van lichaam en psyche. Enkele auteurs, Esther Bick, Donald Meltzer, Frances Tustin, Didier Houzel en Genevieve Haag komen aan bod om te bespreken hoe de mentale voorstelling van lichamelijk functioneren de basis voor de psyche gaat betekenen. Culturele verschillen in vroege zorg spelen hierin ook een rol.

Christine Franckx is (kinder)psychiater en psychoanalytica/opleidster Belgische Vereniging voor Psychoanalyse, waarvan ze voorzitster was (2016-2020). Ze is werkzaam in privé-praktijk voor psychoanalyse en psychoanalytische therapie volwassenen te Antwerpen. Ze is oprichtster van Infant 3PSY 0-6 jaarwww.3psy.be en van vzw GiO (Gehechtheid in Ontwikkeling) www.giovzw.be. Momenteel is ze de chair voor Europa van IPA-COCAP, oa voor de promotie van de geïntegreerde analyse-opleiding. Ze is opleidster infant observatie volgens Esther Bick en publiceerde in Nederlandstalige en Franse analytische tijdschriften, ze is co-editor van recente boeken Het Kinderlijk Trauma’ en van ‘Eros op de scène’. Ze publiceerde in diverse Engelstalige verzamelwerken over psychoanalyse & kinderen/jongeren.

De mythe van de vestimentaire vrijheid

Veerle Windels

Dagelijks heeft de mens af te rekenen met twee spiegels: die in de badkamer en die van de maatschappij. Iedereen kijkt en keurt. Dat is vandaag niet anders dan eeuwen geleden. Kledingcodes zijn van alle tijden, of het nu gaat om strak aangesnoerde korsetten in de Middeleeuwen of de monokini-rage uit de jaren 1970. Het lichaam werd lang bedekt en omgord, zeker in de betere klassen van de maatschappij. Maar soepeler regels hebben nooit tot ultieme vrijheid geleid. De man en vrouw ervaren maatschappelijke druk om status en erkenning te verzekeren en dwarsbomen dat gevoel van vrijheid met botox, afgetrainde lijven en logo’s die hen meteen in het juiste vakje duwen. Journaliste Veerle Windels duikt graag in de wereld rond dat lichaam. Ze gaat even terug in de tijd waar codes dikwijls veranderden maar toch opgevolgd werden om uit te komen bij een wereld – vandaag dus – waarin alles mag en kan. Of toch niet?

Veerle Windels is Freelance journalist De Standaard/De Morgen B/Harper’s Bazaar NL

De ambigue aanwezigheid van het lichaam in psychoanalyse

Edwin Bouman

In de beoefening van psychoanalyse speelt het lichaam (en de lichamelijkheid) een essentiële, maar ambigue rol. Het confronteert ons met lagen van beleving waar we, zeker cognitief, veel waarde aan hechten, maar die ons onbewust enorm schrik kunnen aanjagen. Een confrontatie met een speelveld wat zowel voor patiënt als analyticus overweldigend kan zijn (en psychische arbeid vergt). Het is ook de plek waar trauma zich nestelt, wat soms zo opvallend moeilijk te bereiken, of in beweging te krijgen is. Ik wil in deze voordracht aan de hand van eigen proces, zowel klinisch als theoretisch onderzoeken hoe hiernaar te kijken valt. Ik wil daarnaast vooral in gesprek over de rol die de lichamelijkheid van de patiënt speelt in de confrontatie met die van onszelf, ook aan de hand van eigen ervaringen. Zoekend naar manieren om het lichamelijke een (misschien meer volwaardige) plaats te geven in de analytische techniek.

Edwin Bouman is psychotherapeut/psychoanalyticus en opleider, gevestigd in eigen praktijk te A’dam

Van Anna O naar anno nu; hysterie in de tegenwoordige tijd

Esther Swart

Het ziektebeeld van Anno O, hysterie, en de behandeling daarvan door een collega en vriend van Freud, Breuer, zijn van grote invloed geweest op Freuds denken over het onbewuste in het bijzonder en de psychoanalyse in het algemeen. Tegenwoordig lijkt de term ‘hysterie’ in onbruik geraakt, het is zelfs een scheldwoord geworden. Maar wat biedt het denken over hysterie ons nu nog? In deze lezing ga ik daar graag op in.

Esther Swart is psychotherapeut en psychoanalyticus en werkzaam in eigen praktijk te Amsterdam

Muzikaal intermezzo

FEMI

FEMI is een 23-jarige alternatieve folk singer-songwriter. Met haar eerlijke teksten neemt ze je mee in een eclectische wereld van klassieke en moderne folk. Geïnspireerd door artiesten als Bob Dylan, Joni Mitchell, Big Thief en Patrick Watson, vertelt ze haar verhalen op een achtergrond van nostalgische en ruwe soundscapes. In haar beeldende teksten deelt ze al haar meest intieme gedachtes: soms verhuld in metaforen en soms zo open en bloot als het staan onder TL-licht.

La diritta via smarrita - De (non) binariteit en de adolescent

Lut De Rijdt

De rechte weg van het binaire man/ vrouw model is soms niet evident. Vele adolescenten, maar ook volwassen, lijden aan genderdysphorie. Dit betekent dat de bij de geboorte toegekende gender niet overeenstemt met de beleefde en ervaren gender, waardoor de seksuele identiteit zwaar onder druk komt te staan.

Ik wil in deze lezing onderzoeken hoe adolescenten en jongvolwassenen een oplossing vinden voor deze problematiek.  Welke alternatieve identiteiten hebben ze?

Trans-personen verwerpen de hen ‘opgedrongen’ gender en willen, vaak via medische ingrepen, hun lichaam in overeenstemming brengen met hun beleefde genderidentiteit. Zij blijven trouw aan een binaire visie op gender.

Adolescenten die zeggen non-binair te zijn, stellen de dualiteit van de geslachtelijke identiteit in vraag en willen geen keuze maken om als man of vrouw door het leven te gaan. Ze confronteren ons met de wijze waarop wij zelf in de wereld staan, alsook met de vraag of we deze jongeren, Winnicott indachtig, niet de tijd moeten geven om immatuur te zijn en hen moeten behoeden voor al te snelle definitieve oplossingen.

Vertrekkende van enkele casussen wil ik proberen de toename van genderdysphorie  te begrijpen en nadenken over de beste manier om er psychotherapeutisch  mee om te gaan.

Lut De Rijdt – Psychoanalyticus Belgische School voor Psychoanalyse en werkt in een privé-praktijk te Heverlee

Parallelsessie 1

Denktank denkt denkbeelden

Melanie De Boever en Astrid Bakker

Melanie De Boever en Astrid Bakker verzorgen een parallelsessie ‘Denkbeelden’ voor mensen zonder BIG registratie. Aan de hand van een reeds gepubliceerde casus die van te voren wordt uitgereikt gaan zij met de deelnemers in gesprek over hoe verschillende analytische stromingen verschillende benaderingen kennen, met uiteraard ook aandacht voor de overeenkomsten.

Astrid Bakker is psychiater/psychotherapeut en psychoanalyticus en werkzaam in de eigen praktijk in Amsterdam

Melanie De Boever is klinisch psycholoog en psychoanalytisch psychotherapeut i.o. Ze werkt in een privépraktijk in Gent en als assistent aan de vakgroep psychoanalyse van de UGent, haar onderzoek gaat over groepsprocessen in multidisciplinaire teams in de GGZ

Parallelsessie 2

Workshop vaktherapie (dans, bewegen)

Dione Dijkman

We gaan aan de slag met ervaringsgerichte werkvormen vanuit de vaktherapie (dans, bewegen), waarin we gewaarworden hoe we ons belichaamde zelf ervaren. We spreken de intelligentie van het lichaam aan en proberen via onze impulsen te onderzoeken wat er beweegt of zich juist stilhoudt, waar het stroomt of waar het stokt en hoe en in welke patronen we dan terecht komen. We maken kennis met wat er gevoeld en gehoord wil worden, zowel binnen het zelf als in relatie tot de ander. Waar woorden juist te kort kunnen schieten of tot misverstanden kunnen leiden, kan er vanuit het non-verbale en pre-verbale onderzocht worden zonder er direct een vorm of een logica op te leggen.

Dione Dijkman is vaktherapeut dans en beweging. Zij is werkzaam bij het ministerie van Defensie voor de Militaire Geestelijke Gezondheidszorg; gespecialiseerd in uitzendgerelateerde problematiek en vroegkinderlijke problematiek

Parallelsessie 3

Het varkentje in de kamer

Christine Franckx en Kristel Bleyen

De gevalsbespreking van Winnicott, ‘The Piggle’, geeft een zeldzame inkijk in de analytische behandeling van een klein meisje, Gabrielle-alias Piggle, die van de leeftijd van 2,5 tot 5 jaar zestien sessies met hem had. Het gedeelde plezier in hun samenspel en zijn theoretische begrip van de onbewuste basis voor de angsten van het meisje komen tot leven in deze klassieke kinderanalytische casus. In onze bijdrage geven we toelichting bij Winnicott’s technische beschouwingen en zullen dit rijkelijk illustreren met verbatim voorbeelden van de sessies. We zullen van nabij de ontwikkeling van de relatie tussen het meisje en haar therapeut volgen en zo de innerlijke wereld van het kind zien ontplooien. Dit zal zowel kindertherapeuten als alle deelnemers die geïnteresseerd zijn in de rijkdom van de vroege kinderjaren boeien. Een uitzonderlijke kans om een fascinerend klinisch werk van één van de meest creatieve psychoanalytici te leren kennen.

Christine Franckx is (kinder)psychiater en psychoanalytica/opleidster Belgische Vereniging voor Psychoanalyse. Ze is werkzaam in privé-praktijk voor psychoanalyse en psychoanalytische therapie volwassenen te Antwerpen.

Kristel Bleyen is dr psycholoog, psychoanalytisch psychotherapeut en aspirant lid van de Belgische Vereniging voor Psychoanalyse. Ze is werkzaam in een privépraktijk en opleider in het Postgraduaat Psychodynamische Psychotherapie (KULeuven).

Parallelsessie 4

Klinisch seminaar

Roderik Hendriks en Philip Koster

Philip Koster is psychotherapeut en psychoanalyticus. Hij werkt in de eigen praktijk in Haarlem.

Roderik Hendriks is klinisch psycholoog- psychoatherapeut en psychonalyticus. Hij werkt in de eigen praktijk in Amsterdam.

Parallelsessie 5

Klinisch seminaar

Maaike Doeven en Barbara Swart

Barbara Swart is psychotherapeute/psychoanalytica werkzaam in zelfstandige praktijk in Utrecht. Lid en opleider NPaV. 

Maaike Doeven is psychiater, lid NVPP en kandidaat-lid NPaV, werkzaam in zelfstandige praktijk in Joppe en bij GGZ-instelling Dimence

Parallelsessie 6

Klinisch Seminaar

Karine Plugge en Edwin Bouman

Karine Plugge is psychotherapeut en psychoanalytica i.o. en werkzaam in de eigen praktijk te Amsterdam.

Edwin Bouman is psychotherapeut en psychoanalyticus en opleider, gevestigd in eigen praktijk te Amsterdam